Een theater is een gebouw dat door middel van allerlei technische en logistieke voorzieningen toegerust is voor het vertonen en bijwonen van voorstellingen, optredens en performances.

Vaak is schouwburg synoniem voor theater, maar niet altijd. Een schouwburg is meestal een lijsttheater. Theaters kunnen ook een vlakke vloer hebben. Het woord schouwburg is bedacht door Jacob van Campen, bouwer van de eerste Nederlandse schouwburg in 1637 aan de Keizersgracht in Amsterdam. De oudste nog in gebruik zijnde schouwburg in Nederland is de Leidse Schouwburg.

Theatergezelschap

Een theatergezelschap (ook wel: toneelgezelschap of -groep of theatergroep) is een organisatie die zich bezighoudt met het repeteren en uitvoeren van theatervoorstellingen. Een theatergezelschap bestaat daartoe over het algemeen uit een groep artistieke medewerkers, waaronder de acteurs, regisseurs, theatervormgevers, lichtontwerpers en dramaturgen, en een groep productiemedewerkers, die zaken als boekingen, begrotingen, marketing en subsidieaanvragen behandelen. Meestal bestaat een theatergezelschap uit een vaste kern van acteurs en een regisseur die optreedt als artistiek leider, en daarmee de richting die het gezelschap aanhoudt bepaalt. Ook kan een theatergezelschap gastacteurs of gastregisseurs aannemen, die voor een specifieke voorstelling voor het gezelschap werken.

Nederland kent enkele tientallen professionele theatergezelschappen, waarvan de meeste op een bepaalde manier subsidie voor hun werk krijgen. Acht grote toneelgezelschappen en het Friestalige toneelgezelschap Tryater krijgen structureel vierjarige subsidie van de overheid. Zij vormen de zogenaamde Basisinfrastructuur. Er zijn vier grote gezelschappen: Toneelgroep Amsterdam, het Nationale Toneel, het Noord Nederlands Toneel en Toneelgroep Oostpool; en vier middelgrote gezelschappen het RO Theater, Toneelgroep Maastricht, het Zuidelijk Toneel en De Utrechtse Spelen. Zij ontvangen vaak ook subsidie van de gemeente waarin zij zijn gevestigd.

Naast de Rijksgesubsidieerde gezelschappen zijn er ook groepen die worden gesubsidieerd door het Fonds Podiumkunsten of door gemeenten, provincies of fondsen. Dit zijn onder meer theatergezelschappen als Toneelgroep De Appel, Orkater, Dood Paard en De Warme Winkel. De meeste professionele theatergezelschappen zijn een stichting met of zonder winstoogmerk.

Daarnaast kent Nederland een omvangrijk aantal amateurtheatergezelschappen, die uiteenlopen van studententheatergroepen tot lokale buurt- of dorpstoneelgroepen.